Mariano Grossi©
Orazio: modulo e proporzione
.
1 Eupolis atque Cratinus Aristophanesque poetae
atque alii, quorum comoedia prisca virorum est,
siquis erat dignus describi, quod malus ac fur, 5
quod moechus foret aut sicarius aut alioqui
5 famosus, multa cum libertate notabant.
6 Hinc omnis pendet Lucilius, hosce secutus,
mutatis tantum pedibus numerisque, facetus,
emunctae naris, durus conponere versus.
nam fuit hoc vitiosus: in hora saepe ducentos,
ut magnum, versus dictabat stans pede in uno;
cum flueret lutulentus, erat quod tollere velles;
garrulus atque piger scribendi ferre laborem,
scribendi recte: nam ut multum, nil moror. Ecce 15
Crispinus minimo me provocat ‘accipe, si vis,
accipiam tabulas; detur nobis locus, hora,
custodes; videamus, uter plus scribere possit’
‘di bene fecerunt, inopis me quodque pusilli
finxerunt animi, raro et perpauca loquentis;
at tu conclusas hircinis follibus auras
20 usque laborantis, dum ferrum molliat ignis,
ut mavis, imitare.
21 Beatus Fannius ultro
delatis capsis et imagine, cum mea nemo
scripta legat, volgo recitare timentis ob hanc rem,
quod sunt quos genus hoc minime iuvat, utpote pluris
culpari dignos. quemvis media elige turba:
aut ob avaritiam aut misera ambitione laborat.
Hic nuptarum insanit amoribus, hic puerorum:
hunc capit argenti splendor; stupet Albius aere;
hic mutat merces surgente a sole ad eum, quo
vespertina tepet regio, quin per mala praeceps 18
fertur uti pulvis collectus turbine, nequid
summa deperdat metuens aut ampliet ut rem.
omnes hi metuunt versus, odere poetas.
‘faenum habet in cornu, longe fuge; dummodo risum
excutiat sibi, non hic cuiquam parcet amico
et quodcumque semel chartis inleverit, omnis
gestiet a furno redeuntis scire lacuque,
38 et pueros et anus’ Agedum pauca accipe contra.
39 primum ego me illorum, dederim quibus esse poetas,
excerpam numero: neque enim concludere versum
dixeris esse satis neque, siqui scribat uti nos
sermoni propiora, putes hunc esse poetam.
Ingenium cui sit, cui mens divinior atque os
magna sonaturum, des nominis huius honorem.
idcirco quidam comoedia necne poema
esset, quaesivere, quod acer spiritus ac vis
nec verbis nec rebus inest, nisi quod pede certo
differt sermoni, sermo merus. ‘at pater ardens
saevit, quod meretrice nepos insanus amica
filius uxorem grandi cum dote recuset, 24
ebrius et, magnum quod dedecus, ambulet ante
noctem cum facibus. ‘ numquid Pomponius istis
audiret leviora, pater si viveret? Ergo
non satis est puris versum perscribere verbis,
quem si dissolvas, quivis stomachetur eodem
quo personatus pacto pater. His, ego quae nunc,
olim quae scripsit Lucilius, eripias si
tempora certa modosque, et quod prius ordine verbum est
posterius facias praeponens ultima primis,
non, ut si solvas ‘postquam Discordia taetra
belli ferratos postis portasque refregit’,
62 invenias etiam disiecti membra poetae.
63 Hactenus haec: alias, iustum sit necne poema,
nunc illud tantum quaeram, meritone tibi sit
suspectum genus hoc scribendi. Sulcius acer
ambulat et Caprius, rauci male cumque libellis,
magnus uterque timor latronibus; at bene siquis
et vivat puris manibus, contemnat utrumque.
ut sis tu similis Caeli Birrique latronum,
non ego sim Capri neque Sulci: cur metuas me ? 15
nulla taberna meos habeat neque pila libellos,
quis manus insudet volgi Hermogenisque Tigelli,
nec recito cuiquam nisi amicis idque coactus,
non ubivis coramve quibuslibet. In medio qui
scripta foro recitent, sunt multi quique lavantes:
suave locus voci resonat conclusus inanis
77 hoc iuvat, haud illud quaerentis, num sine sensu,
tempore num faciant alieno.
78 ‘Laedere gaudes’
inquit ‘et hoc studio pravus facis’ unde petitum
hoc in me iacis est auctor quis denique eorum,
vixi cum quibus ? Absentem qui rodit, amicum
qui non defendit alio culpante, solutos 8
qui captat risus hominum famamque dicacis,
fingere qui non visa potest, conmissa tacere
85 qui nequit: hic niger est, hunc tu, Romane, caveto.
86 Saepe tribus lectis videas cenare quaternos,
e quibus unus amet quavis aspergere cunctos
praeter eum qui praebet aquam; post hunc quoque potus,
condita cum verax aperit praecordia Liber.
Hic tibi comis et urbanus liberque videtur
infesto nigris: ego si risi, quod ineptus
pastillos Rufillus olet, Gargonius hircum,
lividus et mordax videor tibi? Mentio si quae
de Capitolini furtis iniecta Petilli
te coram fuerit, defendas, ut tuus est mos:
‘me Capitolinus convictore usus amicoque
a puero est causaque mea permulta rogatus
fecit et incolumis laetor quod vivit in urbe;
sed tamen admiror, quo pacto iudicium illud
fugerit’. Hic nigrae sucus lolliginis, haec est
aerugo mera; quod vitium procul afore chartis,
atque animo prius, ut siquid promittere de me
possum aliud vere, promitto. Liberius si
dixero quid, si forte iocosius, hoc mihi iuris
cum venia dabis: insuevit pater optimus hoc me, 40
ut fugerem exemplis vitiorum quaeque notando.
Cum me hortaretur, parce frugaliter atque
viverem uti contentus eo quod mi ipse parasset:
‘Nonne vides, Albi ut male vivat filius utque
Baius inops? Magnum documentum, ne patriam rem
perdere quis velit ‘. A turpi meretricis amore
cum deterreret: ‘Scetani dissimilis sis ‘.
Ne sequerer moechas, concessa cum venere uti
possem: ‘deprensi non bella est fama Treboni’
aiebat ‘sapiens, vitatu quidque petitu
sit melius, causas reddet tibi; mi satis est si
traditum ab antiquis morem servare tuamque,
dum custodis eges, vitam famamque tueri
incolumem possum; simul ac duraverit aetas
membra animumque tuum, nabis sine cortice’ Sic me
formabat puerum dictis et, sive iubebat
ut facerem quid : ‘Habes auctorem, quo facias hoc’,
unus ex iudicibus selectis obiciebat;
sive vetabat : ‘An hoc inhonestum et inutle factu
125 necne sit addubites, flagret rumore malo cum
hic atque ille?’
126 Avidos vicinum funus ut aegros
exanimat mortisque metu sibi parcere cogit,
sic teneros animos aliena opprobria saepe
absterrent vitiis. Ex hoc ego sanus ab illis,
perniciem quaecumque ferunt, mediocribus et quis
ignoscas vitiis teneor. Fortassis et istinc
largiter abstulerit longa aetas, liber amicus,
consilium proprium : neque enim, cum lectulus aut me
porticus excepit, densus mihi : « Rectius hoc est ; 18
hoc faciens vivam melius ; sic dulcis amicis
occurram. Hoc quidam non belle : numquid ego illi
imprudens olim faciam simile? Haec ego mecum
compressis agito labris; ubiquid datur oti
illudo chartis. Hoc est mediocribus illis
ex vitiis unum : cui si concedere nolis,
multa poetarum veniat manus, auxilio quae
sit mihi (nam multo plures sumus) ac veluti te
143 Iudaei cogemus in hanc concedere turbam.
Questo il testo originale della 4^ Satira del Libro I dei “Sermones” di Orazio, dedicata alla difesa a spada tratta del genere letterario in cui indulgeva in quegli anni, in una simbiosi difensiva che in fin dei conti mira a farsi paladino della impostazione etica alla morigeratezza ereditata dal padre. Interessante è analizzare il brano sezione per sezione, quadro per quadro, per dirla con Carlo Ferdinando Russo, al fine di individuare i criteri proporzionali compositivi adottati dal poeta, non dissimili da quelli esaminati in questo stesso sito in precedenti articoli, riportati nella nota bibliografica in calce.
- 1-5 Proemio dedicato in difesa dei poeti comici greci esametri 5
- 6-20 Presa di distanza dai poeti logorroici esametri 15
- 21-38 Elenco di personaggi contemporanei pieni di difetti
e odio da parte di costoro nei confronti dei poeti che esametri 18
li fanno oggetti di satira
- 39-62 Orazio si esclude dal novero dei poeti, ma giustifica
l’efficacia della satira in quanto espressione doverosa esametri 24
dei rimbrotti a chi non si comporta decorosamente
- 63-77 Esortazione a non temere i poeti satirici da parte di
chi si comporta decorosamente esametri 15
- 78-85 Un cosa è la satira fatta apertamente e su reali
atteggiamenti, altro sono la calunnia e la diffamazione esametri 8
- 86-125 Accenno a comportamenti disdicevoli quanto a cura della
persona ed onestà ed esaltazione dell’esempio paterno esametri 40
alla vita modesta e morigerata
- 126-143 Esortazione ad evitare i difetti gravi come si vuole evitare
la morte e ad accettare che quelli minori possano essere esametri 18
presi in giro come fanno i poeti satirici
143 esametri divisi in 5 sezioni modulari (15+18+24+15+18) per un totale di 90 esametri e in 3 sezioni non modulari (5+8+40) per un totale di 53 esametri. Se, però, il proemio non modulare viene agganciato alle sezioni di estensione multiple di 3, si evidenzia un nitido progetto aritmetico secondo il quale Orazio ha dedicato 95 esametri alla difesa della satira e 48 alla condanna dei diffamatori e alla difesa del modello paterno.
Questa è la riprova della versatilità dei proemi nei poeti classici, come già indicato da Carlo Ferdinando Russo nel suo articolo “L’ambiguo grembo dell’Iliade” citato più volte in nota bibliografica.
Altro fenomeno evidenziato in un precedente articolo sull’epistola oraziana è quello dei 3 esametri a cavaliere di due sezioni contigue. Alludiamo ai versi 21, 78 e 126: fanno tutti e tre parte della economia narrativa del quadro successivo, mentre il quadro precedente si chiude con la linea posta immediatamente prima.
Dunque una satira composta col rapporto aritmetico 1 : 2 e costuita con quadri multipli di 3, ovvero modulari secondo il lessico di Carlo Ferdinando Russso, sia con quadri non modulari, evidenziando un aspetto tematico maggiore pari a 95 esametri, intitolato “Difesa della satira” ed uno minore di 48 esametri intitolato “Condanna dei difetti gravi”.
.
BIBLIOGRAFIA
Friedrich Klingner- “Horatius Opera”, BSB B.G. Teubner Verlagsgesellscchaft, 1970
Mario Geymonat, “Virgilio – Bucoliche”, Garzanti, 1981;
Carlo Ferdinando Russo:
- “Notizia della composizione modulare”, Belfagor, XXVI, 1971, pp. 493-501;
- “Primizie di poetica matematica”, Belfagor, XXVIII, 1973, pp. 635-640;
- “Iliade. Matematica e libri d’autore”, Belfagor, XXX, 1975, pp. 497-504;
- “L’ambiguo grembo dell’Iliade”, Belfagor, XXXIII, 1978, pp. 253-266;
- “Fisionomia di un manoscritto arcaico (e di un’Iliade ciclica)”, Belfagor,XXXIV 1979, pp.653-656
Franco De Martino:
- “Omero fra narrazione e mimesi”, Belfagor, XXXII,1977, pp. 1-6;
- “Chi colpirà l’irrequieta colomba…”, Belfagor, 1977, pp. 207-210
Giorgio Dillon – Riccardo Musenich, “I numeri della Musica – Il rapporto tra Musica, Matematica e Fisica da Pitagora ai tempi moderni”
Vincenzo Capparelli – “Il messaggio di Pitagora – Il pitagorismo nel tempo” Vol. 2°, Edizioni Mediterranee, 2003
Mariano Grossi:
- “La composizione matematica del secondo canto dell’Iliade”, Bari, 1978, Università degli Studi – Facoltà di Lettere e Filosofia;
- “Ecloga VIII, Art Litteram, 14.07.2009; – “La composizione matematica della IV Egloga di Virgilio”, Art Litteram, 15.05.2015;
- “L’architettura modulare e proporzionale dell’Ecloga III di Virgilio”, Art Litteram, 14.06.2015;
- “Omero e Virgilio epicamente e bucolicamente modulo-proporzionali”, Art Litteram, 07.06.2015;
- “Orazio e Virgilio armonicamente, simmetricamente, duttilmente leggibili”, Art Litteram, 11.06.2016;
- “Dante omericamente e virgilianamente armonico, aureo ed aritmetico”, Art Litteram, 30.06.2016;
- “Dante, Casella, mimesi (parte I)”, Antiche Curiosità, 18.08.2017;
- “Dante, Casella, narrazione (parte II)”, Antiche Curiosità,
- “Aritmeticamente Dante, “Divina Commedia”, Antiche Curiosità, 15.12.2017;
- “Dante ripartizione scenico-proporzionale”, Antiche Curiosità, 16.12.2017;
- “Sintesi e analisi di un’Epistola modulo-proporzionale”, Art Litteram, 05.10.2016;
- “Virgilio misto, ecloghe simmetriche”, Antiche Curiosità, 09.06.2021;
- “Orazio modulare, proporzionale, didascalico”, Antiche Curiosità, 09.10.2021;
- “Ecloga IX, Virgilio geometrico simmetrico”, Antiche Curiosità, 20.01.2022.
.
DESTRUTTURALISMO Punti salienti